LIỆU PHÁP TẾ BÀO CAR–T KỲ VỌNG MỚI TRONG ĐIỀU TRỊ UNG THƯ

Lần đầu tiên tại Việt Nam, một bệnh nhi nữ 12 tuổi mắc bạch cầu cấp dòng lympho B, nhóm nguy cơ cao đã được điều trị thành công bằng liệu pháp CAR-T cell – được xem là liệu pháp tế bào khó và phức tạp nhất hiện nay. Trước đó, bệnh nhi đã tái phát sau hóa trị và ghép tủy từ cha. Quá trình truyền CAR-T được thực hiện tại Đài Loan, chi phí hàng chục tỉ đồng. Hiện em đã khỏe mạnh hơn một năm sau điều trị.

Bệnh viện Truyền máu - Huyết học TP.HCM đang chuẩn bị tự sản xuất CAR-T trong nước, kỳ vọng giảm chi phí xuống dưới 500 triệu đồng/ca. Thông tin được công bố sáng 16-9 tại Hội nghị Truyền máu - Huyết học Việt Nam lần 8, với sự tham dự của hơn 1.500 đại biểu, trong đó có hơn 300 chuyên gia quốc tế.

Qúy vị hãy cùng HICO tìm hiểu về liệu pháp này và tình hình điều trị tại Nhật nhé.

1. Hệ miễn dịch và vai trò của tế bào T

Cơ thể chúng ta được bảo vệ bởi hệ miễn dịch, bao gồm hai nhánh chính:

Miễn dịch dịch thể: do tế bào B biệt hóa thành tế bào plasma và tiết ra kháng thể. Kháng thể có hình chữ Y, đầu mút thay đổi linh hoạt để gắn với nhiều loại “kẻ thù”. Sau khi gắn, các tế bào NK hay thực bào sẽ tiêu diệt đối tượng.
Miễn dịch tế bào: do tế bào T và NK đảm nhận. Tế bào T nhận diện “dấu hiệu” của kẻ thù được trình diện trên phân tử HLA của tế bào đích, rồi trực tiếp tiêu diệt.

Tế bào T vốn có khả năng chống ung thư, nhưng thực tế chỉ một phần nhỏ trong số đó đủ mạnh để nhận diện khối u. Nhiều tế bào ung thư còn “thay đổi hình dạng dấu hiệu” (kháng nguyên) để né tránh sự truy lùng của tế bào T.

2. CAR và sự ra đời của liệu pháp tế bào CAR-T

Để khắc phục hạn chế trên, các nhà khoa học đã phát minh ra CAR (Chimeric Antigen Receptor – thụ thể kháng nguyên dạng khảm). Đây là một loại “ăng-ten nhân tạo”, được tạo nên bằng cách kết hợp phần nhận diện kháng nguyên của kháng thể với phần kích hoạt nội bào của tế bào T.

Nhờ kỹ thuật đưa gen, CAR được gắn lên bề mặt tế bào T, biến tế bào T thường thành tế bào CAR-T. Những CAR-T này có khả năng:

Nhận diện khối u không phụ thuộc HLA (tức là phổ biến cho nhiều bệnh nhân).
Tấn công và tiêu diệt mạnh mẽ các tế bào ung thư.
Tự nhân lên trong cơ thể, duy trì khả năng chống ung thư lâu dài.

Nguyên mẫu CAR-T đã xuất hiện từ năm 1993, nhưng phải gần 20 năm sau mới đưa vào ứng dụng lâm sàng. Hiện nay, CAR-T được xem là một trong những liệu pháp miễn dịch tiên tiến nhất.

3. Quy trình thực hiện liệu pháp tế bào CAR-T

CAR-T là phương pháp cá thể hóa hoàn toàn: dùng chính tế bào của bệnh nhân, biến đổi chúng và truyền ngược lại. Các bước cơ bản:

Thu nhận lympho bào: lấy máu từ bệnh nhân qua mạch máu ngoại biên hoặc catheter trung tâm, tách lấy tế bào lympho bằng máy gạn.
Vận chuyển: tế bào được bảo quản lạnh và gửi đến nhà máy sản xuất chuyên biệt (đa số ở nước ngoài).
Chế tạo CAR-T: trong môi trường vô trùng, người ta đưa gen CAR vào tế bào T bằng virus vector, rồi nhân lên số lượng lớn.
Vận chuyển ngược: sau kiểm định chất lượng, CAR-T được đông lạnh và chuyển về bệnh viện Nhật. Toàn bộ quá trình mất hơn 1 tháng.

Trước – Trong – Sau khi truyền CAR-T

Điều trị cầu nối: trong khi chờ CAR-T hoàn tất (1–2 tháng), bệnh nhân có thể được dùng hóa trị hoặc xạ trị để giữ bệnh ổn định và giảm gánh nặng khối u.
Hóa trị giảm lympho: vài ngày trước khi truyền, bệnh nhân được dùng thuốc nhằm giảm số lượng lympho bào có sẵn, giúp CAR-T dễ dàng tăng sinh và phát huy tác dụng.
Truyền CAR-T: được tiêm tĩnh mạch trong vòng 30 phút, dưới theo dõi sát sao về tim mạch, hô hấp, ý thức. Sau đó bệnh nhân được theo dõi chặt chẽ vài ngày vì có thể xuất hiện sốt, tụt huyết áp, hạ oxy…
Theo dõi ngoại trú: khi tình trạng ổn định, bệnh nhân xuất viện và tái khám định kỳ.

4. Ứng dụng lâm sàng và thách thức

Tính đến tháng 11/2023, tại Nhật Bản, liệu pháp tế bào CAR-T mới được phê duyệt cho một số loại u lympho ác tính tế bào B. Bệnh nhân chỉ được chỉ định nếu điều trị chuẩn không hiệu quả hoặc đã tái phát.

Tại Bệnh viện Anjo Kosei, loại CAR-T được triển khai là Breyanzi® (của hãng Bristol Myers Squibb).
Liệu pháp này được chi trả bởi bảo hiểm y tế công. Mặc dù chi phí rất cao, bệnh nhân chỉ cần thanh toán trong khung chế độ hỗ trợ chi phí y tế cao.

Hiệu quả và hạn chế

Một số bệnh nhân vốn khó chữa đã đạt thuyên giảm hoàn toàn và có khả năng khỏi bệnh lâu dài.
Tuy nhiên, hiệu quả khác nhau ở từng người: có trường hợp bệnh tiến triển trở lại sau một thời gian.
Biến chứng không hiếm gặp, thậm chí có thể đe dọa tính mạng (ví dụ: hội chứng giải phóng cytokine, độc tính thần kinh).

5. Hướng phát triển mới

Hiện nay, liệu pháp tế bào CAR-T chỉ nhắm vào CD19 (tế bào B) và BCMA (tế bào plasma). Do đó, phạm vi bệnh còn hạn chế. Trên toàn cầu, đang có cuộc đua phát triển CAR-T thế hệ mới cho nhiều loại ung thư khác (bạch cầu, đa u tủy, ung thư đặc).

Ngoài CAR-T, một phương pháp mới là kháng thể hai đặc hiệu cũng được nghiên cứu. Loại kháng thể này có hai “cánh tay” gắn vào hai mục tiêu khác nhau: một tay bám tế bào ung thư, tay còn lại bám vào tế bào T, khiến cả hai kết nối trực tiếp. Cơ chế này mô phỏng CAR-T nhưng tạm thời. Nhược điểm là phải truyền liên tục và hiệu quả giảm nếu tế bào T của bệnh nhân yếu hoặc ít.

Trong tương lai, việc phối hợp và sắp xếp trình tự điều trị giữa CAR-T và kháng thể hai đặc hiệu hứa hẹn mang lại hiệu quả tối ưu.

Liệu pháp tế bào CAR-T mở ra một kỷ nguyên mới trong điều trị ung thư, đặc biệt là những ca khó chữa. Phương pháp này kết hợp công nghệ di truyền tiên tiến với sức mạnh tự nhiên của hệ miễn dịch, giúp mang lại hy vọng sống còn cho nhiều bệnh nhân. Tuy nhiên, thách thức vẫn còn lớn: chi phí sản xuất cao, quy trình phức tạp, phạm vi ứng dụng còn hẹp và nguy cơ biến chứng nghiêm trọng. Trong thời gian tới, với sự phát triển của khoa học, CAR-T hứa hẹn sẽ trở nên phổ biến hơn, an toàn hơn và mở rộng cho nhiều loại ung thư khác.

Link tham khảo: CAR-T(カーティー)細胞療法とは | 安城更生病院 Anjo Kosei Hospital