Bão Cytokine và Vai trò của nó trong bệnh Sốt xuất huyết Dengue

Sốt xuất huyết Dengue là một trong những bệnh truyền nhiễm nhiệt đới nguy hiểm nhất hiện nay, do virus Dengue (DENV-1∼ DENV-4) gây ra và lây truyền qua muỗi Aedes. Trong khi phần lớn ca bệnh chỉ gây sốt và tự hồi phục, một số ít tiến triển nặng với sốc, xuất huyết và suy đa tạng. Cơ chế bệnh sinh chính được cho là liên quan đến hiện tượng tăng cường phụ thuộc kháng thể (ADE) và bão cytokine. Bài viết dưới đây của HICO sẽ điểm qua khái niệm cytokine, cơ chế bão cytokine, và sự liên hệ chặt chẽ với bệnh Dengue, và việc phát triển vắc-xin phòng bệnh.

1.   Cytokine và Bão Cytokine:

Cytokine là những protein tín hiệu do tế bào miễn dịch tiết ra, giúp điều hòa và định hướng đáp ứng miễn dịch. Chúng có thể hoạt động tại chỗ hoặc toàn thân, tham gia vào quá trình viêm, sốt và chống nhiễm trùng.

Tuy nhiên, khi cytokine được sản xuất quá mức tức là xảy ra hiện tượng bão cytokine. Đây là trạng thái viêm không kiểm soát, trong đó T tế bào, đại thực bào, tế bào NK … bị hoạt hóa mạnh mẽ, dẫn đến tổn thương mô, rối loạn đông máu, suy đa tạng và có thể tử vong. Bão cytokine được ghi nhận trong nhiều bệnh như cúm gia cầm, COVID-19, SARS, MERS, sepsis, và cả sốt xuất huyết Dengue.

2.   Cơ chế Bão Cytokine trong Dengue:

Virus Dengue tồn tại dưới 4 type huyết thanh. Sau khi nhiễm một type, người bệnh có miễn dịch bền vững với type đó nhưng có miễn dịch chéo yếu với các type còn lại. Do vậy, ở lần nhiễm thứ hai với type khác, kháng thể sinh ra có thể không trung hòa mà còn giúp virus xâm nhập đại thực bào dễ dàng hơn (Hiện tượng ADE).

Khi đó, hệ miễn dịch phản ứng quá mức, giải phóng hàng loạt cytokine tiền viêm (IL-6, TNF-α, IFN-γ...). Sự bùng phát cytokine này gây ra rò rỉ mao mạch, giảm tiểu cầu, rối loạn đông máu, và dẫn đến Dengue nặng: xuất huyết, sốc Dengue, suy đa tạng. Đây là cơ chế giải thích vì sao một số bệnh nhân Dengue diễn tiến nguy kịch, trong khi số khác chỉ mắc thể nhẹ.

3.   Thách thức trong Phát triển Vắc-xin Dengue:

Khác với các bệnh truyền nhiễm khác, vắc-xin Dengue phải tạo được miễn dịch cân bằng với cả 4 type huyết thanh để tránh nguy cơ ADE và bão cytokine. Đây là nguyên nhân khiến quá trình phát triển vắc-xin Dengue trở nên phức tạp và kéo dài.

• Dengvaxia® (Sanofi): chỉ được khuyến cáo dùng cho người đã từng nhiễm Dengue, vì có nguy cơ làm bệnh nặng hơn ở người chưa nhiễm.
• QDENGA® (Takeda): được WHO khuyến cáo cho trẻ 6–16 tuổi ở vùng dịch, không cần xét nghiệm trước. Vắc-xin này hiện vẫn đang trong quá trình xin phê duyệt ở Nhật Bản. Việt Nam chúng ta đã phê chuẩn vắc-xin này trong nước từ từ 9/2024.
• Một số vắc-xin khác (như Butantan-DV) cho kết quả khả quan trong thử nghiệm lâm sàng. Ngoài ra, các nền tảng vắc-xin mới (DNA, mRNA, VLP, subunit) vẫn đang được nghiên cứu.

4.   Điều trị sốt Dengue nặng tại bệnh viện:

• Truyền dịch tĩnh mạch để chống sốc (điều chỉnh cẩn thận, tránh thừa dịch gây phù phổi).
• Truyền tiểu cầu hoặc huyết tương nếu xuất huyết nặng, tiểu cầu giảm nhiều.
• Hỗ trợ hô hấp: thở oxy, thở máy nếu suy hô hấp.
• Điều trị suy đa tạng: lọc máu, thuốc trợ tim, bảo vệ gan.

5.   Các hướng nghiên cứu mới cho điều trị sốt Dengue:

• Thuốc kháng virus: chưa có loại nào được chấp thuận, nhưng nhiều nghiên cứu đang tiến hành.
• Thuốc điều hòa miễn dịch: corticosteroid, thuốc ức chế cytokine (IL-6, TNF-α…) từng được thử, nhưng hiệu quả chưa rõ ràng.
• Tế bào gốc & tái tạo mô: nghiên cứu bước đầu cho thấy có thể giúp phục hồi tổn thương do bão cytokine, nhưng chưa áp dụng thực tế.

Bão cytokine đóng vai trò then chốt trong cơ chế bệnh sinh của sốt xuất huyết Dengue nặng. Việc kiểm soát cân bằng miễn dịch – vừa đủ mạnh để loại bỏ virus, vừa tránh được phản ứng quá mức – là mục tiêu quan trọng trong điều trị cũng như phát triển vắc-xin. Hiểu rõ hơn về bão cytokine không chỉ giúp cải thiện tiên lượng bệnh nhân Dengue mà còn mở ra triển vọng cho các liệu pháp miễn dịch và tái tạo mô trong tương lai.

Dengue là gánh nặng y tế toàn cầu, ngày càng lan rộng và gây tử vong đáng kể. Hiện tượng ADE và bão cytokine là chìa khóa giải thích vì sao một số ca bệnh trở nặng. Hiểu rõ cơ chế này không chỉ giúp cải thiện phác đồ điều trị mà còn định hướng phát triển vắc-xin an toàn, hiệu quả hơn.

Trong bối cảnh chưa có thuốc đặc trị, phòng ngừa bằng kiểm soát muỗi truyền bệnh và vắc-xin vẫn là chiến lược quan trọng nhất để bảo vệ cộng đồng.

Nguồn tham khảo:

デング熱ワクチンの現状について｜国立健康危機管理研究機構 感染症情報提供サイト

サイトカインそしてサイトカイン・ストームとは？免疫反応の二面性 | 再生医療 | ニューロテック・メディカル

デング熱と重症型のデング熱について （ファクトシート最新）